Język śląski to etnolekt (odmiana języka stosowana przez grupę etniczną, która stanowi ważny element tożsamości dla członków tej grupy), który powstał z połączenia literackiego języka polskiego, języka niemieckiego i języka czeskiego oraz innych języków słowiańskich. Wiele śląskich słów różni się od języka ogólnopolskiego, przez co mieszkańcy innych regionów mogą mieć problem ze zrozumieniem Ślązaków (zwłaszcza z Górnego Śląska). Jakie słowa i wyrażenia mogą się przydać podczas pobytu na Śląsku?
Ślōnsko godka, czyli słowa i zwroty po śląsku, które mogą przydać się w rozmowie
Znaczenia niektórych śląskich słów łatwo się domyślić (np. aptyka to apteka, a godać to mówić), ale inne są dla niewtajemniczonych całkowicie niezrozumiałe, a nawet trudne do wymówienia. Są też takie słowa, które z pozoru są znane, jednak ich znaczenie różni się od standardowego (np. kara to taczka, a gruba to kopalnia). Trudne do zrozumienia są zwłaszcza całe zdania po śląsku, ponieważ przy pojedynczych słowach można domyślić się z kontekstu, o co chodzi. Jakie śląskie słowa i zwroty mogą przydać się w codziennych sytuacjach (np. w sklepie, w restauracji, w pracy) lub podczas zwiedzania miasta?
Pytania po śląsku
Jak zapytać Ślązaka o godzinę, a jak dowiedzieć się, gdzie pracuje? Oto kilka pytań, które mogą przydać się w rozmowie z mieszkańcami Górnego Śląska.
- Czymu sie uwijosz? – Dlaczego się spieszysz?
- Jako sie mosz? – Jak się masz?
- Jako sie nazywosz? – Jak się nazywasz?
- Kaj ciśniesz? – Gdzie idziesz?
- Kaj robisz? – Gdzie pracujesz?
- Wiela je godzin? – Która jest godzina?
- Wiela mosz lot? – Ile masz lat?
- Wiele to kosztuje? – Ile to kosztuje?
- Z czego hyrzosz? – Z czego się śmiejesz?
Stwierdzenia / zwroty grzecznościowe
Jak przedstawić się po śląsku, a jak się pożegnać? Poniżej przedstawiamy kilka wyrażeń, które mogą przydać się w różnych codziennych sytuacjach. Zdradzamy również, jak wyznaje się miłość na Górnym Śląsku.
- Chowcie się – Do widzenia
- Dać pozdrowić – Pozdrawiać
- Ida do dom – Idę do domu
- Ja – Tak
- Jo ci przaja – Kocham cię
- Jo się nazywom Jorguś – Nazywam się Jerzy
- Mom gyburstag – Mam urodziny
- Mom w zocy – Mam szacunek/sympatię (np. do kogoś)
- Na / nańcie – Proszę wziąć / weźcie
- Ni ma mnie w doma – Nie ma mnie w domu
- Niy, dziynkuja – Nie, dziękuję
- Robia w amcie – Pracuję w urzędzie
- To je dlo mie zoca – To jest dla mnie zaszczyt
Członkowie rodziny
Kim jest potek, a kim opa i oma? Sprawdźmy, jak nazywają się członkowie śląskiej familii.
- bajtel – dziecko
- cera – córka
- dziołcha – dziewczyna
- familijo – rodzina
- fater – ojciec
- muter – matka
- potka – matka chrzestna
- potek – ojciec chrzestny
- starka, oma – babcia
- starzyk, opa – dziadek
Jedzenie i picie
Będąc na Śląsku, trzeba spróbować rolady z owiynziny z modro kapusta i gumiklyjzami. Warto jednak przedtem sprawdzić, co znaczą śląskie nazwy jedzenia i picia.
- ajerkuchy – naleśniki
- ajntopf – obiad jednogarnkowy
- apfelstrudel – jabłecznik (ciasto)
- apluzyna – pomarańcza
- bajlaga – wkładka w kanapce (np. wędlina)
- blumkol – kalafior
- bombon – cukierek
- bratkartfole – smażone ziemniaki
- chlyb – chleb
- ciapkapusta – kapusta zasmażana
- gumiklyjzy – kluski śląskie
- hawerfloki – płatki owsiane
- kafyj – kawa
- karminadel – kotlet mielony
- klapsznita – kanapka
- krupniok – kaszanka
- krupy pogańskie – kasza gryczana
- kyjza – ser
- modro kapusta – kapusta czerwona
- nugelzupa – rosół
- owiynzina – wołowina
- sznita z tustym – kromka ze smalcem
- tomata – pomidor
- torta – tort
- tortynsztik – kawałek tortu
- tyj – herbata
- wuszt, wurszt – kiełbasa
Ubrania, dodatki
Gdzie na Śląsku można kupić porządny płaszcz albo modne buty? Najlepiej zapytać mieszkańców – poniżej kilka słów, które będą w tym pomocne.
- ancug – garnitur
- bajtlik, geltasza – portfel
- cypelmyca – czapka z pomponem
- galoty – spodnie
- glazyjki – cienkie rękawiczki, np. skórzane
- kiecka – spódnica
- klajt – sukienka
- lakszuły – eleganckie buty męskie
- łobuć się – założyć buty
- mantel – płaszcz
- mantelszyrca – ubranie ochronne, fartuch
- rajfle – jeansy
- seblykać się – rozbierać się
- szczewiki – buty
- tasza – torba
W pracy
Najlepsza w pracy jest geltag, ale loncetla może czasami zaskoczyć. Jakie słowa warto znać, pracując na Górnym Śląsku?
- fachman – specjalista
- fajer – dzień wolny od pracy
- geld – pieniądze
- geltag – wypłata
- loncetla – kwitek z wypłatą
- stróż – wachtyrz
- sztift – pomocnik, osoba ucząca się zawodu
- szychta – dniówka
W mieście
Poniżej kilka słów, które mogą przydać się podczas zwiedzania lub szukania właściwego adresu w Katowicach lub innym mieście na Górnym Śląsku.
- apostolak – budynek wielorodzinny
- autobana – autostrada
- bana – kolej, tramwaj
- geszeft – sklep
- krojcung – skrzyżowanie
- króliczok – blok mieszkalny
- raja – kolejka (w sklepie)
- szula – szkoła
- tanksztela – stacja benzynowa
Popularne słowa i wyrażenia po śląsku
Na koniec słowa i wyrażenia, które można usłyszeć w mediach czy przestrzeni publicznej. Wbrew pozorom gorol to nie zawsze góral, a ufanzolić to nie to samo co przyfanzolić.
- bele kaj – byle gdzie
- bez to – przez to
- cajtung – gazeta
- cygarety – papierosy
- fanzolić – mówić bzdury
- gańba – wstyd
- gorol – osoba spoza Górnego Śląska
- hajer – górnik
- hasiok – śmietnik
- kamrat – kolega
- klachy – plotki
- maszkycić – jeść coś smacznego
- przyfanzolić – uderzyć
- richtig, rychtyg, richtiś – naprawdę
- ufanzolić – ubrudzić
Gdzie mówi się po śląsku?
Językiem śląskim posługuje się zachodnia strona województwa śląskiego, a także część województwa opolskiego i „Zaolzia” w Republice Czeskiej. Powyższe słowa i wyrażenia mogą być zatem zrozumiałe m.in. dla mieszkańców Katowic, Gliwic, Zabrza, Tychów, Pszczyny, Raciborza, Kędzierzyna-Koźla i Opola. Języka śląskiego nie używają natomiast mieszkańcy okolic Żywca, Częstochowy, Zawiercia, Nysy i Brzegu. Obecnie Ślązacy dążą do wyodrębnienia języka śląskiego, dlatego coraz częściej słyszy się o „języku śląskim”, aniżeli o „gwarze śląskiej”. W każdym razie język ten jest ważną częścią kultury regionu i warto poznać go nieco bliżej, zwłaszcza gdy mamy zamiar zatrzymać się na Śląsku na dłużej.