Dla mieszkańców Katowic i Sosnowca różnica pomiędzy Śląskiem a Zagłębiem jest oczywista. To dwa różne regiony i nie należy sugerować się tym, że oba miasta należą do województwa śląskiego. W takim razie czym jest Śląsk, a czym Zagłębie?
Położenie Zagłębia Dąbrowskiego vs położenie Śląska
Zagłębie Dąbrowskie to region położony w zachodniej części Małopolski, we wschodniej części województwa śląskiego oraz północno-wschodniej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Historyczną stolicą regionu jest Będzin, jednak obecnie za nieformalną stolicę uznaje się Sosnowiec. Istnieją różne sposoby wyznaczania granic regionu. Można tutaj wyróżnić szczególnie dwie koncepcje:
- wąską, według której region obejmuje miasta Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Będzin, Czeladź i Wojkowice;
- szeroką, zgodnie z którą do Zagłębia należy Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, powiat będziński, powiat zawierciański, powiat myszkowski, powiat olkuski oraz gmina Ożarowice.
Z kolei Śląskiem nazywamy krainę historyczną położoną w południowo-zachodniej Polsce, w dorzeczu i górnym biegu Odry. Śląsk dzieli się na Dolny Śląsk, którego stolicą jest Wrocław, a także Górny Śląsk ze stolicą w Opolu (choć wiele osób uważa, że stolicą Górnego Śląska są Katowice). Niemniej w świadomości społecznej pojęcie Śląsk utożsamiane jest głównie ze wschodnią częścią Górnego Śląska i większymi miastami tego regionu, takimi jak Katowice, Gliwice, Zabrze, Bytom, Chorzów i Rybnik. Symboliczna granica pomiędzy Górnym Śląskiem a Zagłębiem przebiega wzdłuż rzeki Brynicy.
Historia Śląska a historia Zagłębia Dąbrowskiego
Różnice pomiędzy Śląskiem a Zagłębiem wynikają już z samej przeszłości obu regionów. Sięgająca X wieku historia Śląska jest bardzo zawiła, ponieważ region ten był związany politycznie z Koroną Czeską, a następnie został podporządkowany Austrii, a później Królestwu Prus. Pod panowaniem pruskim Śląsk rozwijał się gospodarczo i ekonomicznie, a także przejmował cechy cywilizacji zachodnioeuropejskiej (kapitalizm, demokrację, ubezpieczenia społeczne, obowiązek szkolny). Ponadto ludność poddawano germanizacji, przez co Ślązacy byli dwujęzyczni lub mieli problem z porozumiewaniem się po polsku.
Natomiast Zagłębie wyodrębniło się jako osobny region dopiero w XIX wieku. Po rozbiorach obszar ten przez krótki czas należał do Prus, a następnie został wcielony do Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. W rezultacie oba regiony zostały podzielone zaborami, co jedynie pogłębiło ich odrębność W Zagłębiu przez dłuższy czas panował wschodnioeuropejski feudalizm, a mieszkańcy mieli słabsze warunki do rozwoju niż na Górnym Śląsku (niższe płace, brak obowiązku szkolnego, brak ubezpieczeń społecznych, gorsze warunki mieszkaniowe). Ponadto Zagłębie miało swój udział w zrywach niepodległościowych w 1863 i 1905 roku, co wywarło silny wpływ na świadomość narodową mieszkańców tego regionu.
Śląsk z Zagłębie – różnice kulturowe
Śląsk to region o mocno rozwiniętej kulturze ludowej, który ma własne pieśni, tańce i zwyczaje. Ślązacy posługują się również własnym dialektem, a także są dumni ze swojej regionalnej kuchni. Każdy z tych aspektów odróżnia Śląsk od Zagłębia, które charakteryzuje się swoistym eklektyzmem kulturowym. W Zagłębiu widoczne są wpływy Górnego Śląska, Małopolski czy Ziemi Kieleckiej. Niemniej Zagłębie również ma swoje odrębne zwyczaje, które są rzadko spotykane w innych rejonach Polski.
Jak mówią na Śląsku, a jak w Zagłębiu?
Rodowici mieszkańcy Górnego Śląska posługują się charakterystycznym etnolektem, w którym widoczne są zapożyczenia z języka czeskiego, niemieckiego i słowackiego. W rezultacie wiele zwrotów jest niezrozumiałych dla osób z innych części kraju. Inaczej jest w Zagłębiu, gdzie mówi się raczej językiem ogólnopolskim (choć również tutaj występują specyficzne dla regionu zwroty i słowa).
Kuchnia Śląska vs kuchnia Zagłębia
Kuchnia śląska – podobnie jak język – jest bardzo specyficzna. W menu dominują potrawy mięsne i sycące, jak na przykład żurek z kiełbasą, golonka, krupniok (kaszanka) czy rolada śląska z kluskami śląskimi. Natomiast w Zagłębiu jadało się raczej dania mączne i warzywne, jak na przykład pierogi faszerowane kapustą i grzybami czy ziemniaki z kwaśnym mlekiem.
Architektura na Śląsku i w Zagłębiu
Na krajobraz Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego ogromny wpływ wywarł przemysł ciężki, w tym hutnictwo i górnictwo. W obu regionach można znaleźć zabytkowe osiedla, które powstały specjalnie dla pracowników przemysłu i ich rodzin. Na Śląsku są to Nikiszowiec i Giszowiec w Katowicach, zaś Zagłębie słynie z osiedla Piaski w Czeladzi, które było wzorowane na architekturze francuskiej. Śląsk ma swoją zabytkową kopalnię „Guido” w Zabrzu, z kolei Zagłębie szczyci się Kopalnią Ćwiczebną „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej. Oba regiony różnią się architekturą, choć styl modernistyczny czy socrealizm można dostrzec zarówno w zabudowaniach Katowic, jak i Sosnowca. Można przy tym zauważyć, że na Śląsku korzystano z czerwonego klinkieru, zaś odrębność Zagłębia podkreślano za pomocą szarej cegły (np. słynny dworzec kolejowy w Będzinie).
Krajobraz Śląska a krajobraz Zagłębia
W obu regionach nie brakuje też terenów zielonych i rekreacyjnych, z których korzystają amatorzy pieszych wycieczek i sportów outdoorowych. Niemniej Śląsk to silnie zurbanizowany i uprzemysłowiony teren, zaś Zagłębie uważane jest za bardziej „zielony” region. Zagłębie może pochwalić się m.in. Pustynią Błędowską oraz zespołem zbiorników wodnych Pogoria, które powstały po zalaniu wyrobisk piasku posadzkowego. Warto jednak pamiętać, że krajobraz Śląska powoli się zmienia, a Katowice zostały zrewitalizowane i dzisiaj stanowią jedno z najbardziej zielonych miast w Polsce. Z kolei w Chorzowie znajduje się Park Śląski, który jest jednym z największych parków miejskich w Europie.
Dlaczego wiele osób myli Zagłębie ze Śląskiem?
Nie tylko Sosnowiec, ale również inne miasta Zagłębia Dąbrowskiego (Dąbrowa Górnicza, Będzin, Czeladź) mylone są ze Śląskiem. Prawdopodobnie jest to pokłosie tego, że miasta te leżą w województwie śląskim i wchodzą w skład Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz tego samego związku metropolitalnego co Katowice, Gliwice, Chorzów i inne miasta Górnego Śląska (czyli Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii). Jednak są to dwa odrębne regiony, które ze sobą sąsiadują. Nie powinno się ich mylić, ponieważ każdy z tych regionów ma własną historię, kulturę i tradycję.